СЕМИНАР

“ЕрӨнхий тактик-1” СЕМИНАРЫН хиЧээлийН

ТӨЛӨВЛӨГӨӨ

Сэдэв – 1 .  Байлдааны талбарт байлдагчийн ажиллагаа, тэдгээрийн үүрэг

Хичээл – 2.  Байлдааны талбарт байлдагчийн ажиллагаа, тэдгээрийн үүрэг

Хичээлийн зорилго:  Сонсогчдын байлдааны талбарт байлдагчийн ажиллагаа, тэдгээрийн үүрэг сэдвийн хүрээнд үзсэн онолын мэдлэгийг бататгахад оршино.

Хичээллэх хугацаа:  4 цаг (180 мин)

А. Эхний хэсэг:       10 мин.

Б.  Үндсэн хэсэг:     155 мин.

В. Төгсгөл хэсэг:    15 мин.

Хичээлийн хэлбэр: Семинар

Хичээллэх явуулах байр:  Танхимд

Ашиглах сурах бичиг:

1.    Байлдааны дүрэм БД - 1/100

2.    Байлдааны дүрэм БД -  2/100

3.    “Тактик” Б.Түмэн

4.    “Ерөнхий тактик” I боть

            Материал хангалт: Бэлтгэсэн конспект, компьютер, проектор

            Гэрийн даалгавар:

1.    Үзсэн хичээлээ бататган давтах, улам баяжуулах

2.    Байлдаанд цэргийн алба хаагчидийн нийтлэг үүргүүдийг ойлгож цээжлэх

3.    Тасгийн захирагч болон машины даргын үүргүүдийг ойлгож цээжлэх

Д/д	Боловсруулах асуудал	Хугацаа	Багшийн ажиллагаа	Сонсогчдын ажиллагаа
Эхлэл хэсэг-10 минут
1.	Семинарын хичээлийг эхлүүлэх	10 минут	Явагдах семинарын хичээлийн сэдэв, зорилго, явуулах дэс дарааллын талаар сонсогчидод танилцуулна. Хичээлийн ирц бэлтгэлийг нь шалгах	Багшийн танилцуулсан сэдэв, хичээлийн зорилгыг ойлгох, хичээлийн бэлтгэлээ шалгуулах
Yндсэн хэсэг-160 минут
2.	Байлдааны талбарт байлдагчийн ажиллагаа, тэдгээрийн үүрэг сэдвийн хүрээнд илтгэл явуулах	30 минут	Уг сэдвийн хүрээнд урьдаас бэлтгэсэн 3 сонсогчийн илтгэлийг сонсох.	Уг сэдвийн хүрээнд урьдаас бэлтгэсэн 3 сонсогч илтгэл тавих. Багштай өөрийн илтгэлийн талаар харилцан ярилцах
3.	Илтгэлүүдийн хэлэлцүүлэг.	45 минут	Илтгэл тавьсан сонсогчдын илтгэлийг хэлэлцэн харилцан ярилцах.
4.	Багийн тэмцээнийг зохион байгуулах	50 минут	Сонсогчдыг 3 багт хуваан лекцийн хүрээнд 4 асуултуудыг бэлтгүүлэн нөгөө багаас нь асуулгах	Баг бүр 4 асуулт бэлтгэн нөгөө 2 багтаа асуултыг тавих, хариулж дууссных нь дараа хариултыг тайлбарлаж өгөх
5.	Тусгайлан бэлтгэсэн асуулт, хариулт	30 минут	Тусгайлан бэлтгэсэн асуултуудыг асуух зөв хариултыг хэлэх	Багшийн тусгайлан бэлтгэсэн асуултуудад тогтоосон хугацаанд хариулах
Төгсгөл хэсэг-15 минут
6.	Хичээлийг дуусгах	10 минут	Семинарын хичээлийн явц байдал, гаргасан алдаа дутагдал, тэдгээрийн хэрхэн засах, сонсогчидыг үнэлэх ажиллагааг явуулж, товчхон дүгнэлтийг танилцуулна.	Семинарын хичээлд хэрхэн оролцсон талаарх үнэлгээгээ багшаас сонсох, өөртөө дүгнэлт өгөх, хичээлд өгсөн товч дүгнэлтийг ойлгох
7.	Дараагийн заах хичээлд бэлтгэх болон даалгавар өгөх	5 минут	Дараагийн заах хичээлийн сэдэв, ямар асуудлыг урьдаас мэдсэн байх, бие дааж ямар асуудал боловруулах талаар даалгавар өгнө.	Багшийн заасны дагуу дараагийн хичээлд бэлтгэх, даалгаврыг тэмдэглэн авах

“ЕРӨНХИЙ ТАКТИК-1” ХИЧЭЭЛИЙН “БАЙЛДААНЫ ТАЛБАРТ БАЙЛДАГЧИЙН АЖИЛЛАГАА, ТЭДГЭЭРИЙН YYРЭГ” СЭДВИЙН ХYРЭЭНД  ОНОЛЫН МЭДЛЭГЭЭ

ШАЛГАХ /БАТАТГАХ/ АСУУЛТУУД

1.    Байлдааны талбар дээрх цэргийн алба хаагчийн  хүлээх үүрэг, хариуцлага юугаар тодорхойлогдох вэ?

2.    Цэргийн алба хаагчийн нийтлэг үүрэг, алба тушаалын үүрэг хариуцлага хоёрын ялгаа юу вэ?

3.    Байлдааны талбар дээрх санаачлага гэж юу вэ ? Тэр нь юугаар тодорхойлогдож, юугаар хязгаарлагдах вэ? Яагаад?

4.    Байлдааныг амжилттай явуулахад цэргийн алба хаагчийн санал ямар нөлөөтэй вэ?

5.    Байлдааны талбар дээр тасралтгүй хяналт явуулах шаардлага юунаас урган гарах вэ?

6.    Эрэлхэг зориг гэж юу вэ?

7.    Авхаалж самбаа  гэж юу вэ?

8.    Байлдааны ур чадвар гэж юу вэ?

9.    Газар орны хамгаалах чанарын талаарх таны ойлголт?

10. Захирагч гэж хэн бэ? Түүнийг хамгаалахын учир?

11. Шархадсан, хордсон нөхөртөө тусламж үзүүлэх журмын тухай ярина уу?

12. Гарын дор олдсон аливаа зэвсэг, техник хэрэгспэлийг ашиглахын учир холбогдлыг тайлбарла?

13. Байлдаанд хувийн тооцоо хөтлөхийн ач холбогдол юу вэ?

14. Байлдааны талбар дээр цэргийн албан хаагч ямар эрхгүй вэ?

15. Тасгийн захирагчийн албан тушаалын үүрэг хариуцлагыг тоочиж, тайлбарлана уу.

16. Явган цэргийн байлдааны машины захирагч, механикч- жолооч (хуягт тээвэрлэгчийн жолооч)-ийн үүрэг, хариуцлага онцгой өндөр байдаг  нь юугаар тайлбарлагдах вэ?

“ЕрӨнхий тактик-1” СЕМИНАРЫН хиЧээлийН

ТӨЛӨВЛӨГӨӨ

Сэдэв: 5. Хянах пост ба хянагчийн ажиллагаа

Хичээл №1.  Хянах пост ба хянагчийн ажиллагаа

Хичээлийн зорилго: Байлдааны талбар дээр цэргийн алба хаагч бүр хянагч байж дайсныг өрсөн илрүүлж, байлдааны талбар дээр хяналт хийх, хяналтын үр дүнг илтгэх журмын талаар онолын цэгцтэй мэдлэг олгоход оршино.

            Боловсруулах асуудал:

1.    Хянагчаар томилогдсон цэргийн алба хаагчийн ажиллагаа

2.    Хянах пост

3.    Чагналт ба чагнах пост

Хичээллэх хугацаа: 2 цаг /90 минут/

            А. Эхний хэсэг  - 5 минут

            Б. Үндсэн хэсэг – 75 минут

            В. Төгсгөл хэсэг – 10 минут

Хичээлийн хэлбэр: Семинар

            Хичээл явуулах байр: Танхимд

            Ашиглах сурах бичиг:

1.    “Байлдааны дүрэм” 1/100

2.    “Байлдааны дүрэм” 2/100

3.    “ Ерөнхий тактик” 1 боть

4.    “Ерөнхий цэргийн тактик, түүний хөгжил” Б.Түмэн. 2005 он.

Материал хангалт: Бэлтгэсэн конспект, компьютер, проектор

Гэрийн даалгавар:

1. Үзсэн хичээлээ бататган давтах, улам баяжуулах

2. Тусгайлан бэлтгэсэн асуултуудад хариулах

3. Байр зүйн таних тэмдэгүүдийг цээжлэх

Д/д	Боловсруулах асуудал	Хугацаа	Багшийн ажиллагаа	Сонсогчдын ажиллагаа
Эхлэл хэсэг-5 минут
1.	Семинарын хичээлийг эхлүүлэх	5 минут	Явагдах семинарын хичээлийн сэдэв, зорилго, явуулах дэс дарааллын талаар сонсогчидод танилцуулна. Хичээлийн ирц бэлтгэлийг нь шалгах	Багшийн танилцуулсан сэдэв, хичээлийн зорилгыг ойлгох, хичээлийн бэлтгэлээ шалгуулах
Yндсэн хэсэг-75 минут
2.	Хянах пост ба хянагчийн ажиллагаа сэдвийн хүрээнд илтгэл явуулах	20 минут	Уг сэдвийн хүрээнд урьдаас бэлтгэсэн 3 сонсогчийн илтгэлийг сонсох.	Уг сэдвийн хүрээнд урьдаас бэлтгэсэн 3 сонсогч илтгэл тавих.
3.	Илтгэлүүдийн хэлэлцүүлэг.	25 минут	Илтгэл тавьсан сонсогчдын илтгэлийг хэлэлцэн харилцан ярилцах.	Бэлтгэсэн илтгэлийнхээ хүрээнд багштай харилцан ярилцах
4.	“Тэмдэгт” сэдвээр 50-60 үгтэй эссэ бич.	30 минут	Тусгайлан бэлтгэсэн асуултуудыг асуух зөв хариултыг хэлэх	Багшийн тусгайлан бэлтгэсэн асуултуудад тогтоосон хугацаанд хариулах
Төгсгөл хэсэг-10 минут
5.	Хичээлийг дуусгах	8 минут	Семинарын хичээлийн явц байдал, гаргасан алдаа дутагдал, тэдгээрийн хэрхэн засах, сонсогчидыг үнэлэх ажиллагааг явуулж, товчхон дүгнэлтийг танилцуулна.	Семинарын хичээлд хэрхэн оролцсон талаарх үнэлгээгээ багшаас сонсох, өөртөө дүгнэлт өгөх, хичээлд өгсөн товч дүгнэлтийг ойлгох
6.	Дараагийн заах хичээлд бэлтгэх болон даалгавар өгөх	2 минут	Дараагийн заах хичээлийн сэдэв, ямар асуудлыг урьдаас мэдсэн байх, бие дааж ямар асуудал боловруулах талаар даалгавар өгнө.	Багшийн заасны дагуу дараагийн хичээлд бэлтгэх, даалгаврыг тэмдэглэн авах

Гэрийн даалгаврын асуултууд

1.    Хянагчийн үүрэг юу вэ?

2.    Хянагчид томилогдсон цэргийн алба хаагч үүргээ судлах үедээ юуг ойлгох ёстой вэ?

3.    Газар орны юмс, объектод зохиомол нэр өгөхийн учир юу вэ?

4.    Хяналт явуулах байранд тавигдах тактикийн шаардлагуудыг нэрлэнэ үү?

5.    Хянах секторын бүсчлэл, түүний тактикийн үндэслэл юу вэ?

6.    Хянах секторт хяналт явуулах аргуудыг нэрлэж тайлбарла?

7.    Илэрсэн цель /объект/-ийн соронзон зовхисыг тодорхойлох аргыг тайлбарлана уу?

8.    Мянганы хуваарь, түүнийг ашиглан цель /объект/-ийн байрлал  тодорхойлох журмыг ярьж, аргачлалыг тайлбарлана уу?

9.    Дуран /буссоль/-гийн өнцөг хэмжих торыг ашиглах журмыг үзүүлж, тайлбарла?

10. Гарын дорх юмсаар өнцөг хэмжих аргыг үзүүлж тайлбарла?

11. Мянганы хуваарь ашиглан холын зай хэмжих нь?

12. Нүдээр ажиглахад гарч болох алдаануудыг тоочиж, тайлбарлана уу?

13. Цагийн байдлын бүдүүвч зохиож, түүн дээр  цель /объект/-ийн тухай илтгэх журмыг хэлнэ үү?

14. Хянах пост гэж юу вэ?

15. Хянах постод байх багаж хэрэгслэлийн нэрсийн жагсаалтыг хэлнэ үү?

16. Хянах постод үүрэг тавихдаа захирагч юу юуг заах вэ?

17. Хянах постын байранд тавигдах шаардлагуудыг хэлнэ үү?

18. Хянах постын байрны инженерийн төхөөрөмжийн тухай ярьна уу?

19. Хянах постын байран дээр соронзон зовхисыг тодорхойлох, тэмдэглэгээ хийхийн учир юу вэ?

20. Хянах постыг халалцуулах журмыг та хэрхэн ойлгож байна вэ?

21. Чагналтаар тагнуул явуулахад гарч болох алдаа?

22. Дайсан дуу чимээг өнгөлөн далдлах ямар арга хэмжээ авч болох вэ? 5 аргыг бодож олоод тайлбарла.?

23. Дайсны объектуудын тагнагдах шинж тэмдгийг харилцан ярьж, мэтгэлцээн хийгээрэй.

24. Хяналтын дэвтрийн загвар, түүнийг хөтлөх журмыг ярьна уу?

ЭССЭ БИЧИХЭД ТАВИГДАХ ШААРДЛАГА

            Эссэ бол тодохой нэг  асуудлаар бичигч өөрийнхөө санаа бодлоо бичгээр чөлөөтэй илэрхийлэх боломж бүхий бага хэмжээний найруулага байна. Эссэд тавигдах шаардлага:

Ø  Эссэний тухайн сэдвийг яагаад сонгосон үндэслэлийг гаргах

Ø  Эссэд хэрэглэж буй тулгуур ухагдахууны утга санааг тодорхой илэрхийлсэн байх

Ø  Эссэд дэвшүүлсэн асуудлын талаар өөрийн санаа бодол хандлагаа илэрхийлсэн байх

Ø  Эссэд ашигласан амьдарлын баримт, үзэгдэлт олон талын анализ хийж, түүний учир шалтгаан, үр дагвар зэргийг тодорхой санал дэвшүүлсэн байх

Ø  Тогтоосон үгийн тоонд хүрсэн байх

Ø  Логик дэс дараатай байх

Ø  үг үсгийн найруулгын алдаагүй байх

Ø  Тогтоосон цаг хугацаанд нь гүйцэтгэх

“ЕрӨнхий тактик-1” СЕМИНАРЫН хиЧээлийН

ТӨЛӨВЛӨГӨӨ

Сэдэв: 6. Байлдааны талбар дээрх цэргийн алба хаагчдын харилцан ажиллагаа

Хичээл №2.  Байлдааны талбар дээрх цэргийн алба хаагчдын харилцан ажиллагаа

Хичээлийн зорилго: Байлдааны талбар дээрх цэргийн алба хаагч /галын хэрэгслэл/-ийн харилцан ажиллагааны мөн чанар нь, байлдааны үүргийг биелүүлэх арга, хугацаа, зааг, чиглэл, үүргээр нь тэдний ажиллагааг хооронд нь хэрхэн уялдуулан зохицуулах талаарх мэдлэгтэй болгоход оршино.

            Боловсруулах асуудал:

1. Харилцан ажиллагааны мөн чанар, агуулга
2. Танк ба явган цэргийн харилцан ажиллагаа
3. Явган цэрэг, их бууны галын харилцан ажиллагаа
4. Байлдааны хос, гурвал, бүлгийн харилцан ажиллагааны онцлог

Хичээллэх хугацаа:  4 цаг (180 мин)

А. Эхний хэсэг:       10 мин.

Б.  Үндсэн хэсэг:     155 мин.

В. Төгсгөл хэсэг:    15 мин.

Хичээлийн хэлбэр: Семинар

            Хичээл явуулах байр: Танхимд

            Ашиглах сурах бичиг:

1.    “Байлдааны дүрэм” 1/100

2.    “Байлдааны дүрэм” 2/100

3.    “ Ерөнхий тактик” 1 боть

4.    “Ерөнхий цэргийн тактик, түүний хөгжил” Б.Түмэн. 2005 он.

Материал хангалт: Бэлтгэсэн конспект, компьютер, проектор

Гэрийн даалгавар:

1. Үзсэн хичээлээ бататган давтах, улам баяжуулах

2. Тусгайлан бэлтгэсэн асуултуудад хариулах

Д/д	Боловсруулах асуудал	Хугацаа	Багшийн ажиллагаа	Сонсогчдын ажиллагаа
Эхлэл хэсэг-10 минут
1.	Семинарын хичээлийг эхлүүлэх	10 минут	Явагдах семинарын хичээлийн сэдэв, зорилго, явуулах дэс дарааллын талаар сонсогчидод танилцуулна. Хичээлийн ирц бэлтгэлийг нь шалгах	Багшийн танилцуулсан сэдэв, хичээлийн зорилгыг ойлгох, хичээлийн бэлтгэлээ шалгуулах
Yндсэн хэсэг-155 минут
2.	Сэдвийн боловсруулах асуудлын хүрээнд илтгэл явуулах	35 минут	Боловсруулах асуудлуудын хүрээнд урьдаас бэлтгэсэн 4 сонсогчийн илтгэлийг сонсох.	Боловсруулах асуудлуудын хүрээнд урьдаас бэлтгэсэн 4 сонсогч илтгэл тавих.
3.	Илтгэлүүдийн хэлэлцүүлэг.	30 минут	Илтгэл тавьсан сонсогчдын илтгэлийг хэлэлцэн харилцан ярилцах.	Багштай өөрийн тавьсан илтгэлийн талаар харилцан ярилцах
4.	Эссэ бичих.	30 минут	Тогтоосон хугацаанд “Байлдааны хос, гурвал, бүлгийн ажиллагаа” сэдвээр эссэ бичүүлэх	Тогтоосон сэдвээр 60-70 үгтэй эссэ бичих.
5.	“Байлдааны талбар дээрх цэргийн алба хаагчдын харилцан ажиллагаа” хичээлээр үгийн сүлжээ зохиох	45 минут	Сонсогчдыг 3 багт хувааж сэдвийн хүрээнд үгийн сүлжээ зохиолгох /үгийн сүлжээ 10 үгнээс бүрдсэн байх шаардлагатай/	3 багт хуваагдаж, үгийн сүлжээ зохиох, эсрэг багуудаар бөглүүлэх
6.	Тест бөглөх	15 минут	Хичээлийн сэдэвтэй холбоотой тестыг сонсогчдоор бөглүүлэх	Тест бөглөх, дүгнүүлэх
Төгсгөл хэсэг-15 минут
7.	Хичээлийг дуусгах	7 минут	Семинарын хичээлийн явц байдал, гаргасан алдаа дутагдал, тэдгээрийн хэрхэн засах, сонсогчидыг үнэлэх ажиллагааг явуулж, товчхон дүгнэлтийг танилцуулна.	Семинарын хичээлд хэрхэн оролцсон талаарх үнэлгээгээ багшаас сонсох, өөртөө дүгнэлт өгөх, хичээлд өгсөн товч дүгнэлтийг ойлгох
8.	Дараагийн заах хичээлд бэлтгэх болон даалгавар өгөх	8 минут	Дараагийн заах хичээлийн сэдэв, ямар асуудлыг урьдаас мэдсэн байх, гэрийн даалгаврын асуултуудыг өгнө.	Багшийн заасны дагуу дараагийн хичээлд бэлтгэх, даалгаврыг тэмдэглэн авах

“ЕРӨНХИЙ ТАКТИК-1” ХИЧЭЭЛИЙН “БАЙЛДААНЫ ТАЛБАР ДЭЭРХ ЦЭРГИЙН

АЛБА ХААГЧДЫН ХАРИЛЦАН АЖИЛЛАГАА”

СЭДВЭЭР АВАХ ТЕСТ

1. Байлдааны талбар дээрх цэргийн алба хаагчдын харилцан ажиллагаа нь ямар байх вэ?

            А. Галын ба тактикийн                              Б. Маневрын                                                            В. Маневрын ба галын                                   Г. Хосолсон

2. Галын харилцан ажиллагааны үндсэн хэлбэр нь юу вэ?

            А. Хослуулах                                                Б. Гал хуваарилах, шилжүүлэх, хуралдуулах

            В. Хослуулах,  төвлөрүүлэх                      В. Тактикийн ба маневрын

3. Цэргийн алба хаагчдын тактикийн харилцан ажиллагааны үндсэн хэлбэр нь юу вэ?

            А. Хамгаалах, маневр үйлдэх, дэмжлэг үзүүлэх                     Б. Давших

            В. Ухарах                                                                                         Г. Байрлах

4. Танк ба явган цэргийн харилцан ажиллагааны үндэс нь юу вэ?

            А. Зэвсэглэл                                                 Б. Маневр                                                                             В. Бие биенийхээ сул талыг нөхөх             Г. Гал

5. Аль нь танкийн гол эмзэг цэг биш вэ?

            А. Явах анги                                                 Б. Хажуу ба доод тал                                             В. Арын хэсэг                                       Г. Цамхагийн урд хэсэг

6. Их бууны гал, явган цэргийн харилцан ажиллагааны гол зорилт нь / нөхөж бич/

·         Их бууны галын үр дүнг явган цэрэг богино хугацаанд ашиглан, дайсныг сэргэн,  хүчтэй эсэргүүцэл үзүүлэхээс нь өрсөн бут цохих буюу устгах;

·         . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  .

·         Явган цэргийн үүргээ биелүүлэхэд нь саад болж буй дайсны цель, объектийг дарж дэмжлэг үзүүлэхэд оршино.

7. Давшилтанд явган цэрэг нь өөрийн цэргийн их бууны галыг хянаж, сумны тэсрэлтийн аюулгүйн заагийг тодорхойлж чаддаг байх ёстой. Уг аюулгүйн заагийн хэмжээ хэд вэ?

            А.Танкинд - 100м, ЯЦБМ, ХТ - 200м, явган цэрэгт - 250 м

            Б. Танкинд - 200м, ЯЦБМ, ХТ - 250м, явган цэрэгт - 300 м

            В. Танкинд - 400м, ЯЦБМ, ХТ - 200м, явган цэрэгт - 100 м

            Г. Танкинд - 200м, ЯЦБМ, ХТ - 300м, явган цэрэгт - 400 м

8. Их бууны гал, танк, явган цэргийн харилцан ажиллагааг зохион байгуулахын тулд тусгайлсан дохиог хэн тогтоож, нийт бие бүрэлдэхүүнд мэдэгдэх вэ?.

           А. Ахлах /салбар, ангийн/ захирагч       Б. ЦАХ өөрөө                                                           В. Хэнч биш                                                    Г. Аль нь ч биш

9. Хоёр цэргийн алба хаагчийн хоорондын харилцан ажиллагааг нягт уялдуулан зохицуулаж хамтатган ажиллуулах нь байлдааны юу вэ?

            А. Байлдааны хос                                      Б. Байлдааны гурвал

            В. Бүлэг                                                         Г. Тасаг

10. Дайсны танк, хуягласан цельтэй тэмцэхийн тулд аль хосыг байгуулах вэ?

            А. Тэсэлгээчин - автоматчны хос            Б. Их бууны чиглүүлэгч ба автоматчны хос     В. Гранатомёт-автоматчны хос                   Г. Мэргэн буудагчийн автоматчны хос

Гэрийн даалгаврын асуултууд

11.    Байлдааны талбар дээрх цэргийн алба хаагчдын харилцан ажиллагааны мөн чанар юу вэ? 

  2.    Бүлэг, тасгийн захирагч ямар аргаар харилцан ажиллагааг зохион байгуулах вэ?

3.    Харилцан ажиллагаанд тавигдах шаардлага юу, юу байж болох вэ?

4.    Харилцан ажиллагааг хангахад цэргийн алба хаагч ямар үүрэг хариуцлага хүлээх вэ?

5.    Харилцан ажиллагаа алдагдсан тохиолдолд түүнийг хэрхэн сэргээх вэ?

6.    Харилцан ажиллагааны ангиллыг хэлнэ үү?

7.    Галын харилцан ажиллагааны тухай товч ярьна уу?

8.    Тактикийн харилцан ажиллагаа гэж юу вэ?

9.    Явган цэргийн байлдааны машины багийн харилцан ажиллагааны үндсийг товч тайлбарлан ярьна уу?

10.  Танк ба  явган цэргийн харилцан ажиллах журмыг тайлбарлана уу?

11. Их бууны гал, танк явган цэргийн харилцан ажиллагааны үндсийг товч тайлбарлана уу?

12. Их бууны галын аюулгүй заагийн хэмжээг хэлж, учирыг нь тайлбарла?

13. Байлдааны хос, гурвал ба бүлгийн дотоод дахь харилцан ажиллагааны үндсийг  дэлгэрүүлэн тайлбарла?

14. Харилцан ажиллагааны дохиог хэн тогтоох вэ? Түүгээр ажиллах журмыг ярьна уу?

15. Байлдаанд харилцан ажиллагааны ач холбогдол юу болох?

            ЭССЭ БИЧИХЭД ТАВИГДАХ ШААРДЛАГА

            Эссэ бол тодохой нэг  асуудлаар бичигч өөрийнхөө санаа бодлоо бичгээр чөлөөтэй илэрхийлэх боломж бүхий бага хэмжээний найруулага байна. Эссэд тавигдах шаардлага:

Ø  Эссэний тухайн сэдвийг яагаад сонгосон үндэслэлийг гаргах

Ø  Эссэд хэрэглэж буй тулгуур ухагдахууны утга санааг тодорхой илэрхийлсэн байх

Ø  Эссэд дэвшүүлсэн асуудлын талаар өөрийн санаа бодол хандлагаа илэрхийлсэн байх

Ø  Эссэд ашигласан амьдарлын баримт, үзэгдэлт олон талын анализ хийж, түүний учир шалтгаан, үр дагвар зэргийг тодорхой санал дэвшүүлсэн байх

Ø  Тогтоосон үгийн тоонд хүрсэн байх

Ø  Логик дэс дараатай байх

Ø  үг үсгийн найруулгын алдаагүй байх

Ø  Тогтоосон цаг хугацаанд нь гүйцэтгэх

 

“ЕрӨнхий тактик-1” СЕМИНАРЫН хиЧээлийН

ТӨЛӨВЛӨГӨӨ

Сэдэв: 8. Дайсны танк, хуягласан машин, нам өндөр дэх агаарын цельтэй тэмцэх

Хичээл №2.  Дайсны танк, хуягласан машин, нам өндөр дэх агаарын цельтэй тэмцэх

Хичээлийн зорилго: Байлдааны үүргийг амжилттай биелүүлэхийн тулд цэргийн алба хаагч нь нам өндөр дэх агаарын цель, дайсны танк, хуягласан машинуудын байлдааны боломж, хүчтэй ба сул тал, эмзэг цэгүүд, тэдгээртэй тэмцэх зориулалттай өөрийн зэвсгийн боломжийг сайн мэдэж, чадварлаг ашигладаг байхад оршино.

            Боловсруулах асуудал:

1. Дайсны танк, хуягласан машинтай тэмцэх үндэс
2. Явган  тасгийн танк, хуягласан машинтай тэмцэх боломж
3. Ойрын байлдаанд дайсны танк, хуягласан машинтай тэмцэх

4.    Нисдэг тэргэний байлдааны хүчин чадал, ажиллагааны тактикийн үндэс

5.    Нам өндөрт нисч яваа нисэх онгоц, нисдэг тэрэгтэй буудлагын зэвсгээр тэмцэх

Хичээллэх хугацаа:  4 цаг (180 мин)

А. Эхний хэсэг:       10 мин.

Б.  Үндсэн хэсэг:     155 мин.

В. Төгсгөл хэсэг:    15 мин.

Хичээлийн хэлбэр: Семинар

            Хичээл явуулах байр: Танхимд

            Ашиглах сурах бичиг:

1.    “Байлдааны дүрэм” 1/100

2.    “Байлдааны дүрэм” 2/100

3.    “ Ерөнхий тактик” 1 боть

4.    “Ерөнхий цэргийн тактик, түүний хөгжил” Б.Түмэн. 2005 он.

Материал хангалт: Бэлтгэсэн конспект, компьютер, проектор

Гэрийн даалгавар:

1. Үзсэн хичээлээ бататган давтах, улам баяжуулах

2. Тусгайлан бэлтгэсэн асуултуудад хариулах

Д/д	Боловсруулах асуудал	Хугацаа	Багшийн ажиллагаа	Сонсогчдын ажиллагаа
Эхлэл хэсэг-10 минут
1.	Семинарын хичээлийг эхлүүлэх	10 минут	Явагдах семинарын хичээлийн сэдэв, зорилго, явуулах дэс дарааллын талаар сонсогчидод танилцуулна. Хичээлийн ирц бэлтгэлийг нь шалгах	Багшийн танилцуулсан сэдэв, хичээлийн зорилгыг ойлгох, хичээлийн бэлтгэлээ шалгуулах
Yндсэн хэсэг-155 минут
2.	Сэдвийн боловсруулах асуудлын хүрээнд илтгэл явуулах	40 минут	Боловсруулах асуудлуудын хүрээнд урьдаас бэлтгэсэн 5 сонсогчийн илтгэлийг сонсох.	Боловсруулах асуудлуудын хүрээнд урьдаас бэлтгэсэн 5 сонсогч илтгэл тавих.
3.	Илтгэлүүдийн хэлэлцүүлэг.	30 минут	Илтгэл тавьсан сонсогчдын илтгэлийг хэлэлцэн харилцан ярилцах.	Илтгэл тавьсан сонсогчийн илтгэлийг багштай болон хоорондоо хэлэлцэн харилцан ярилцах.
4.	Эссэ бичих.	40 минут	Тогтоосон хугацаанд “Нам өндөр дэх агаарын цельтэй тэмцэх нь” сэдвээр эссэ бичүүлэх	Тогтоосон сэдвээр 80-100 үгтэй эссэ бичих.
5.	Yгийн сүлжээ зохиох.	45 минут	Сонсогчдыг 3 багт хувааж гадаадын армийн танкуудын нэрээр үгийн сүлжээ зохиолгох /6-8 үгтэй/	3 багт хуваагдаж, үгийн сүлжээ зохиох, эсрэг багуудаар бөглүүлэх
Төгсгөл хэсэг-15 минут
7.	Хичээлийг дуусгах	7 минут	Семинарын хичээлийн явц байдал, гаргасан алдаа дутагдал, тэдгээрийн хэрхэн засах, сонсогчидыг үнэлэх ажиллагааг явуулж, товчхон дүгнэлтийг танилцуулна.	Семинарын хичээлд хэрхэн оролцсон талаарх үнэлгээгээ багшаас сонсох, өөртөө дүгнэлт өгөх, хичээлд өгсөн товч дүгнэлтийг ойлгох
8.	Дараагийн заах хичээлд бэлтгэх болон даалгавар өгөх	8 минут	Дараагийн заах хичээлийн сэдэв, ямар асуудлыг урьдаас мэдсэн байх, гэрийн даалгаврын асуултуудыг өгнө.	Багшийн заасны дагуу дараагийн хичээлд бэлтгэх, даалгаврыг тэмдэглэн авах

Гэрийн даалгаврын асуултууд

1.    Танк, хуягласан машинууд нь дайсны цохилтын гол хэрэгслэл болохын учир юу вэ?

2.    Танкийн эмзэг цэгүүдийг нэрлэж тайлбарла?

3.    Танкийн буудаж үл чадах орон зай гэж юу вэ? Түүнийг хэрхэн тодорхойлох вэ?

4.    Явган цэргийн байлдааны машины удирдлагатай пуужингийн танк устгах боломжийг ярьна уу?

5.    Явган цэргийн байлдааны машины их буу /2А28/-ны танктай тэмцэх боломжийг ярина уу?

6.    Танк эсэргүүцэх гар гранатомётын байлдааны боломжийг хэлнэ үү?

7.    Танк эсэргүүцэх гар гранат /РКГ-3/-ын байлдааны боломжийг тайлбарла?

8.    Танкийг зогсоох аргуудыг тоочиж тайлбарлана уу?

9.    Тэсрэх цэнэгээр дайсны танкийг устгах аргыг тайлбарлана уу?

10.   Гарын дорх материал ашиглан минийн занга бэлтгэн ашиглах аргыг тайлбарлана уу?

11. Буудлагын зэвсгээр агаарын цельтэй тэмцэхийн ач холбогдол юу вэ?

12. Сөнөөгч-бөмбөгдөгч нисэх онгоцны тактикийн ажиллагааны тухай ярина уу?

13. Нисдэг тэргийг байлдаанд ашиглах тактикийн үндсийг товч тайлбарлана уу?

14. Онгоц, нисдэг тэргийг хэрхэн ялган таних вэ?

15. Өөрийн онгоцыг таних, харилцан ажиллах дохиог яаж тогтоох вэ? Энэ талаарх таны хувилбар?

16. Өндөр хурдтай агаарын цельд гал явуулах аргуудыг нэрлэнэ үү?

17. Нам өндөрт нисэж буй онгоцыг хаалт галаар сөнөөх аргыг тайлбарла?

18. Угтуулга гэж юу вэ? Түүний үндсэн хэмжигдэхүүн юу байх вэ?

19. Нам өндрийн цельд дагуулах аргаар явуулах галын мөн чанарыг тайлбарла?

20. Агаарын цельд явуулах галын үр ашгийг дээшлүүлэх талаарх таны санал бодол?

“ЕрӨнхий тактик-1” СЕМИНАРЫН хиЧээлийН

ТӨЛӨВЛӨГӨӨ

Сэдэв: 8. Амьд гарах арга, ажиллагаа

Хичээл №2.  Амьд гарах арга, ажиллагаа

Хичээлийн зорилго: Уг сэдэвийг судалсанаар ажиллагааны газар орон дээр  болон хээрийн нөхцөлд  хэрхэн амьд гарах арга ухааныг судалж мэдэж түүнийгээ амьдрал дээр ашиглаж  хийж  сургахад оршино.

            Боловсруулах асуудал:

1.   Газар  орон дээр байгалийн олдоц материал ашиглан бааз /оромж/ байгуулах,

2.    Тухайн  газар орон дээр гарын доорх материал ашиглан хоол хүнс бэлтгэх, түүгээрээ хооллох

3.    Төрөл  бүрийн занга тавих

4.    Гарын доорхи материал ашиглан усан саадыг гатлах арга

Хичээллэх хугацаа:  4 цаг (180 мин)

А. Эхний хэсэг:       10 мин.

Б.  Үндсэн хэсэг:     155 мин.

В. Төгсгөл хэсэг:    15 мин.

Хичээлийн хэлбэр: Семинар

            Хичээл явуулах байр: Танхимд

            Ашиглах сурах бичиг:

1.    Байлдааны  дүрэм БД 1-100

2.    Офицер ахлагчийн гарын авлага  Е.Ганбямба

3.    Цэргийн шинэчлэл сэтгүүлүүд

4.    “Forse military survival manual”  GERMANY ARMY

5.    www. Survival.com

6.    www. Survival kit.com

Материал хангалт: Бэлтгэсэн конспект, компьютер, проектор

Гэрийн даалгавар:

1. Үзсэн хичээлээ бататган давтах, улам баяжуулах

2. Дадлагын хичээлд шаардлагтай материауудыг цуглуулах

Д/д	Боловсруулах асуудал	Хугацаа	Багшийн ажиллагаа	Сонсогчдын ажиллагаа
Эхлэл хэсэг-10 минут
1.	Семинарын хичээлийг эхлүүлэх	10 минут	Явагдах семинарын хичээлийн сэдэв, зорилго, явуулах дэс дарааллын талаар сонсогчидод танилцуулна. Хичээлийн ирц бэлтгэлийг нь шалгах	Багшийн танилцуулсан сэдэв, хичээлийн зорилгыг ойлгох, хичээлийн бэлтгэлээ шалгуулах
Yндсэн хэсэг-155 минут
2.	Сэдвийн боловсруулах асуудлын хүрээнд илтгэл явуулах	40 минут	Боловсруулах асуудлуудын хүрээнд урьдаас бэлтгэсэн 4 сонсогчийн илтгэлийг сонсох.	Боловсруулах асуудлуудын хүрээнд урьдаас бэлтгэсэн 4 сонсогч илтгэл тавих.
	Илтгэлүүдийн хэлэлцүүлэг.	30 минут	Илтгэл тавьсан сонсогчдын илтгэлийг хэлэлцэн харилцан ярилцах.	Илтгэл тавьсан сонсогчийн илтгэлийг багштай болон хоорондоо хэлэлцэн харилцан ярилцах.
3.	Эссэ бичих.	50 минут	Тогтоосон хугацаанд “Амьд гарах арга ухаан” сэдвээр эссэ бичүүлэх	Тогтоосон сэдвээр 120-140 үгтэй эссэ бичих.
4.	Бичлэг үзэх	20 минут	Амьд гарах арга ажиллагааны талаарх бичлэг үзүүлж ярилцах	Амьд гарах арга ажиллагааны талаарх бичлэг үзүүэж харилцан ярилцах
Төгсгөл хэсэг-15 минут
5.	Хичээлийг дуусгах	7 минут	Семинарын хичээлийн явц байдал, гаргасан алдаа дутагдал, тэдгээрийн хэрхэн засах, сонсогчидыг үнэлэх ажиллагааг явуулж, товчхон дүгнэлтийг танилцуулна.	Семинарын хичээлд хэрхэн оролцсон талаарх үнэлгээгээ багшаас сонсох, өөртөө дүгнэлт өгөх, хичээлд өгсөн товч дүгнэлтийг ойлгох
6.	Дараагийн заах хичээлд бэлтгэх болон даалгавар өгөх	8 минут	Дараагийн заах хичээлийн сэдэв, ямар асуудлыг урьдаас мэдсэн байх, гэрийн даалгаврын асуултуудыг өгнө.	Багшийн заасны дагуу дараагийн хичээлд бэлтгэх, даалгаврыг тэмдэглэн авах

Дадлагын хичээлд ашиглагдах материалууд

1.    Олс

2.    Майхан цув

3.    Төмөр утас

4.    Шон

5.    Гадас

6.    Гялгар уут

7.    Хуванцар сав

8.    Тор

9.    Загасны дэгээ

10. Томруулдаг шил

11. Гуурс

ЭССЭ БИЧИХЭД ТАВИГДАХ ШААРДЛАГА

            Эссэ бол тодохой нэг  асуудлаар бичигч өөрийнхөө санаа бодлоо бичгээр чөлөөтэй илэрхийлэх боломж бүхий бага хэмжээний найруулага байна. Эссэд тавигдах шаардлага:

Ø  Эссэний тухайн сэдвийг яагаад сонгосон үндэслэлийг гаргах

Ø  Эссэд хэрэглэж буй тулгуур ухагдахууны утга санааг тодорхой илэрхийлсэн байх

Ø  Эссэд дэвшүүлсэн асуудлын талаар өөрийн санаа бодол хандлагаа илэрхийлсэн байх

Ø  Эссэд ашигласан амьдарлын баримт, үзэгдэлт олон талын анализ хийж, түүний учир шалтгаан, үр дагвар зэргийг тодорхой санал дэвшүүлсэн байх

Ø  Тогтоосон үгийн тоонд хүрсэн байх

Ø  Логик дэс дараатай байх

Ø  үг үсгийн найруулгын алдаагүй байх

Ø  Тогтоосон цаг хугацаанд нь гүйцэтгэх

Хээрийн хоргодох байр байгуулах

Хээрийн байгууламжуудыг цэргийн түр хугацаагаар суурин газрын гадна байрлуулахад ашиглана. Тэдгээр нь анги, салбаруудын байрлалын районы нэг хэсэг юм. Хээрийн байгууламжид хүмүүс нь шал, нэгдсэн наар, аяны орнуудад байрлана.

Хүйтэн, цас борооноос халхлах хамгийн хялбархан хоргодох байр бол хаалт, халхлалт мөн. Хэрэв сүх, хөрөө хоёр байвал байлдааны ямар ч нөхцөлд модон хаалт босгож болно. Үүний тулд ургаа мод мөр цээжний хиртэй өндрөөр хөрөөдөн салхин тал руу унагаад, газар руу харсан талын мөчрий нь тайрч дэвсэх, хажуу талаас нь хана босгон хаахад ашиглана. Унагасан модны хажуунаас нь цасаар 30-40 см зузаан хучиж, задгай талыг нь майхан цуваар бүтээж цас салхинаас хамгаална. Хаалтыг хоёр модоор хийвэл нэг мод унагаж хийдэгтэй адил гүйцэтгэнэ.

Харин нэг модыг нөгөө модон дээгүүр зөрүүлэн унагавал зохино. Зургаагаас найман хүн хоргодоход саравчин хаалт хийж болно. Хоёр модны хооронд модон нуруу бэхлэн түүн дээрээ урт шургааган мод нэг үзүүрээр нь түшүүлэн тавьж түүний дээрээс нь сараалжлуулан мод хөндлөн тавиад, мөчир, өвс буюу майхан, цуваар дээрээс нь бүтээнэ. Хэрэв холбоо тулгуу хийх мод байхгүйд нэг үзүүрий нь холбосон гурван тулгуур хийж болно. Хаалтны дотор нь 20-30 см зузаан мөчир зузаан дэвсэнэ.

Арав, хорин хүнд зориулсан хаалтыг хоёр ханатайгаар барьж болно. Өрөөсөн ханатай хаалтад дулаацах зорилгоор задгай гал түлж болно. Удаан хугацаагаар нэгэн байранд байхаар бол хаалтны оронд нь овоохой босгож авах нь ашигтай.

Өвчтөн шархтанг эмнэлгийн дамнуурган дээр байрлуулж болно. Хэрвээ хүмүүс шалан дээр байрлаж байгаа бол шалыг сүрэл, зэгс зэрэг зүйлсээр дулаалах шаардлагатай.

Нэг хүнийг байрлуулахад майханд (платка) наар болон шалан дээр  1.2-1.5 м², газар гэрт нааран дээр 1.6-2.2 м², майхан (платка)-д аяны орон дээр 2 м² талбай шаардагдана.

Хээрийн байгууламжийг байгуулахад орон нутгийн болон бусад гарын доорхи материалыг өргөн ашиглана.

Гарын доорхи материалыг ашиглан хийсэн майхан (платка)-ыг зориулалт болон бүтцээр нь ангилж үзэж болно.

Зориулалтаар нь аяны, лагерийн, бүтцээр нь каркасгүй болон каркастай гэж ангилна. Аяны майханг цэргийн майхан цув ба тусгай иж бүрдлийг ашиглан хийнэ.

Цэргийн  майхан цув нь салдаг багана, үдээсний олс, төмөр ба модон 2 ширхэг гадаснаас бүрдэнэ. Ийм иж бүрдэл бүхий майхан цувны тусламжтайгаар 1 ба 6 хүний хээрийн майхныг барьж болно.

Цэрэг майхан цуваар дараах халхавч, майхныг хийж болно.Үүнд:

1.     Халхавч нөмрөг (цув)- аар түр оромж барихад амархан бөгөөд хамгийн богино хугацаанд барьж болно. Танд зөвхөн 1 ширхэг цув, 2-3м олс, 3 ширхэг 30 см урт гадас, мөн хоорондоо 2-3 м-ийн зайтай мод (хожуул) байхад л хангалттай. Модоо сонгохдоо салхины  чиглэлийг шалгана. Нөмрөгний ар тал уруу салхи  чиглэсэн байх ёстой. Майхан цувыг мөн халхавч, урц зэргийг хучих болон дэвсгэрийн оронд ашиглаж болно. /Зураг-7/

2.     Нэг хүний зориулалттай аяны майхныг байгуулахад 1 комплект майхан цувыг ашиглана. Үүний тулд майхан цувны нэг талаас нь баганаар тулж бэхэлж бусад өнцгийг нь гадсаар бэхэлнэ.  /Зураг-2/ 

3.     Зургаан хүнд зориулсан майхныг босгоход нийт 6 ширхэг цувны иж бүрдлийг ашиглана. Эхлээд майхны 2 ташуу талыг хийхдээ 4 ширхэг цувны гадаргууг хоёр хоёроор нь хооронд нь олсоор холбоно. Нөгөө 2 цувыг гурвалжилж эвхэн, нөгөө хэсэгт нь үдэж бэхлэнэ. Хаалган талын цувны нэг хормойг нь  үдэж нөгөө талыг нь задгай орхино. /Зураг-3/   Үдэж  бэлэн болгосон майхныг  угсарч бэлэн болгосон 3 ширхэг баганы тусламжтайгаар тулж босгон 2 захын баганыг нь  татаж бэхлэнэ. Эцэст нь үдээсний олснуудын үзүүрүүдийг гадсанд бэхэлж , майхныг толийлгож татна.

4.     Зургаан хүнд зориулсан аяны майхныг суурийн ухмал ашиглан хийхэд 5 иж бүрдэл бүхий  майхан цувыг хэрэглэнэ. Үүний тулд юуны түрүүнд 2.5 х 3.3 метрийн хэмжээтэй 1.3 метр гүн бүхий тэгш өнцөгт ухмалыг ухаж бэлтгэнэ. Түүний богино талд нь орцыг бэлтгэнэ. 3 үдээсний тусламжтайгаар 5 цувыг хооронд нь холбох ба 1 цув залгасан тал нь орцын хэсгийг хаахад ашиглагдана. Үдэж бэлэн болгосон майхны гадаргууг баганан тулгуурууд дээр босгож татаж бэхлэнэ. Мөн гадаргууны хормойн хэсгүүдийг гадсаар бэхэлж татаж өгнө.

Орон нутгийн материалыг ашиглан байгуулсан

 хээрийн байгууламжууд

  Орон нутгийн материалаар байгуулсан хээрийн байгууламжид төрөл бүрийн халхавч, урц, газар гэр ба цас мөсөөр хийсэн байгууламжууд орно. Хээрийн байгууламжуудын хэлбэр, төрлийг орон нутгийн нөхцөл, жилийн цаг, хугацаа, цаг агаарын байдал болон материалын нөөц зэргээс шалтгаалан сонгож авна.

  1. Халхавчууд нь босоо буюу налуу ханын хэсгүүдээс бүрдэнэ. Түүнчлэн хашаа, хайс, цасgн далангуудыг халхавч болгон ашиглаж болно.

  Халхавч саравчуудыг тасаг, салаанд зориулан нэг талтай ба хоёр талтайгаар хийж ашиглана. Зураг-4

  2.  Урцыг шургааг мөчир ба гишүүг ашиглан байгуулна. Эдгээр нь хоёр талт конус хэлбэртэй байж болно. Тасгийн хоёр талт урцыг барихын тулд цэвэрлэж бэлтгэсэн талбайд хоорондоо 5 метрийн зайтай , 5 метр урт зэрэгцээ хоёр суваг ухна. Мөн шургаагаар 4.5х3 м хэмжээтэй 2 тэгш өнцөгт жааз бэлтгэж ухсан сувагт налуу байдлаар нэг талыг нь суудал болгон ашиглахад боломжтойгоор байрлуулна. Үүний дараагаар сувгиуг шороогоор чигжиж , суудал хийхийн тулд жаазан дээр шургааг тавьж хооронд нь бэхэлнэ. Урцны дээврийг  сүрэл, хөвд болон мөчир зэрэг зүйлсийг ашиглан хийнэ. Хүмүүсийн амрах байранд жижиг мөчир, сүрэл, хөвд зэрэг зүйлсийг дэвсгэр бэлтгэхэд ашиглана. Зураг-5

   Салааны конус хэлбэрийн урцыг байгуулахын тулд эхлээд 6м-ийн тойрог бүхий талбайг цэвэрлэж бэлтгэнэ. Үүний дараагаар шургаагнуудыг босгож байрлуулах ба оройд нь 5-6 см-ийн зай гаргаж, шургаагнуудын үзүүрийг хооронд нь уяж бэхэлнэ. Бэхэлж бэлтгэсэн шургаагнуудыг босгож, доод талын хэсгий нь урд бэлтгэсэн нүхэнд байрлуулна. Үүний дараа урцны их биеийн хэсгийг мөчир, гишүү зэргээр сүлжиж, мөчир, майхан цуваар бүрээс хийнэ. Урцны дотор мөчир гишүү зэргийг ашиглан хэвтэр бэлтгэнэ.Урцны орох хаалгыг майхан цуваар хаана.  Мөн урцны голд түүдэг гал түлэх зориулалтаар нүх ухаж бэлтгэнэ.

 Оромж барих. Оромж нь цаг агаар, газар орны ямар ч нөхцөлд өөрийн биеийг хамгаалах, амьд гарахад чухал нөлөө үзүүлнэ. Оромж нь ая тухтай, өнгөлөн далдлалт сайтай байх ёстой бөгөөд оромжийг барих газар орныг сонгохдоо дараах зүйлийг шинжих хэрэгтэй. Үүнд:

·         хад болон цасны нурангид өртөх, өмхөрсөн модны дэргэд байрласан эсэх;

·         өндрөөс урсах хүрхрээ болон нам дор газрын ус, намагнаас хол эсэх;

·         зэрлэг амьтадын үүр, мөр зэргээс хол эсэх;

·         шаардлагатай үед гэнэт зугтах боломжтой эсэх;

·         өнгөлөн далдлалт хийхэд тохиромжтой эсэх;

·         холбоо барихад боломжтой эсэх;

·         хортой ургамал дээр байрласан эсэх;

·          байрласан газар дайсны ажиглалтанд өртөх боломжтой эсэх зэргийг анхаарах.

Газар орон, цаг агаарын байдлаас шалтгаалж, барих оромжоо сонгоно. Ямар ч нөхцөлд тохирсон, авсаархан, хурдан хугацаанд барих боломжтой оромжийг барих шаардлагатай.

Өвлийн улиралд хэвтэж алжаал тайлахад тохиромжтой оромжийг сонгодог бол зуны нөхцөлд илүү ая тухтай чөлөөтэй байх оромж барьж болно.

Оромж барих тохиромжтой газар орныг судлахад дараах хүчин зүйлүүдийг тооцоолох хэрэгтэй. Үүнд:

·      оромжийг барихад зарцуулах хугацаа;

·      гадны нөлөөлөлүүд (нар, салхи, бороо, цас г.м-ээс хамгаалах, нөмөр газар эсэх;

·      танд гарын доорх багаж байгаа эсэх, байхгүй бол яаж түүнийг хийх;

·      шаардагдах материал зэргийг тооцоолно.

Та эдгээр асуултын хариултыг хэдий чинээ хурдан олж чадна, төдий чинээ оромжийг хурдан барина.

4. Гурван шонтой урц маягийн оромж. Хэрэв тухайн үеийн нөхцөл байдлаас шалтгаалж, энэ оромжийг тохиромжтой гэж үзвэл шүхрээ ашиглан өөрийн ая тухтай  байдлыг хангаж барьж болно.

Энэ загварын оромжийг барихад  шүхрийн  бункерийг  ашиглаж,  3 ширхэг  шон  мод  (мод тус бүр нь 3,5-4,5 м урт) бэлтгэнэ.

Дараа нь зурагт үзүүлсэн дарааллын дагуу гурван шонтой урц маягийн оромжийг барина. Зураг-8

5. Нэг шонтой урц маягийн оромж. Нэг шонтой урц маягийн оромжийг барихын тулд шон 1 ш /3,5-4,5 м урт, гадас 8 ш /40-45 см урт/, шүхрийн бункер зэргийг ашиглан нам дор газар урцыг барина.

Урцны суурь хэсгийг 4 м орчим диаметртэй болгохоос гадна тойргийг гадсаар бэхлэнэ. Салхины уруу харсан талд 1-1,2 м ярж хаалга гаргана. Зураг- 9

6. Тулгуур шонгүй оромж. Шүхрийн бункерийг задласны дараа стропуудыг таслаж, оройн хэсгээс татан дүүжилж уяна. Хормойн хэсгийг 3,5-4,3 м голчтой дугуй үүсгэн гадсаар бэхлэнэ. Зураг-10

7. Нэг хүний оромж. Нэг хүний түр хоргодох оромжийг зурагт үзүүлсэн байдлаар хийж болно. Зураг-11

8. Шүхрээр дүүжин ор хийх. Дүүжин орыг хийхэд шүхрийн 6-8 эгнээ строптой бункер, 4,5 м орчим хоорондын зайтай ургаа мод зэргийг ашиглан хийж болно. Үүнийг дараах дарааллаар хийнэ. Үүнд:

·    шүхрийг дэлгэн 6-8 эгнээ строптой хэсгийг тайрч авна;

·    нэг талаас нь эхлэн амсрыг нь нугалж гурвалжин хэлбэрт оруулна;

·    зурагт үзүүлсэн байдлаар 2 стропыг чангална;

·    үлдсэн стропуудыг чангалж, доор нь мөчрөөр тулгуур хийж бэхлэнэ Зураг-12

9. Мод өвс, ургамал  ашиглан оромж бэлтгэх. Хэрэв ой модон дотор оромж барих шаардлагатай болсон тохиолдолд зурагт үзүүлсэн ая тухтай, бат бөх оромжийг барьж болно. Үүний тулд 2 м орчим хоорондоо зайтай 2 ургаа модыг  сонгон авна. Дараа нь 2 м урт, 2,5 см голчтой тулгуур мод 1 ш, 3 м урт, 2,5 см голчтой тулгуур мод 5-8 ш бэлтгэнэ. Үүдэн хэсэгт намхан хайс хийж бэхлэнэ.

Энэ нь гал түлсэн үед дулааныг ойлгож, биеийг дулаацуулах болон хувцас хэрэгслийг хатаахад тохиромжтой. Зураг-13

10. Өвлийн нөхцөлд оромж хийх. Өвлийн цагт ой хөвчид дараах оромжийг барьж болох юм. Үүний тулд эхлээд хожуул модоо сонгон, түүн дээр урт модыг түшүүлэн тавьж, хоёр талаар нь модоор хана хийнэ. Дараа нь хана модон дээрээ мөчир овоолж, нь цасаар хучина. Зураг -14

11. Өвлийн нөхцөлд хоргодох байр хийх. Тухайн үеийн байдлаас шалтгаалж, хунгарласан цас, модны мөчрийг ашиглан түр хоргодох байрыг  модны  ероолд хунгарласан их хэмжээний зузаан цасыг ухаж хонхойлон модны мөчрөөр далдлах байдлаар дээд талыг битүүлж болох бөгөөд мөн дээд талын нь хунгарласан хатуу цас ашигдан халхлаж болох юм.

12. Цөлийн нөхцөлд барих оромж. Цөлийн нөхцөлд оромж барих нь их цаг шаардагдах ба хүндрэлтэй байдаг. Хэрэв танд цув, нөмрөг, шүхэр, брезент байгаа бол овгор шороо, элс, хад зэргийг ашиглан түр байрлах оромжийг барьж болно.

13. Элстэй газарт газар доорх оромж. Хэрэв хангалттай материал байгаа тохиолдолд түүнийгээ ашиглан, газар доорх хөндий хэсэгт 45-60 см зай гаргах ба зай нь оромж доторх халууныг багасгадаг. Газар доорх оромж өдрийн халууныг 16-20 хэмээр  багасгадаг байна. Зураг -15

14. Цөлд барих онгорхой саравч маягийн оромж. Тухайн газар оронд оромж барихад ганц хүнд хүндрэлтэй, ялангуяа ид үдийн халуунд хүний биед таатай бус байдаг учраас өглөө эсвэл орой оромж барихад тохиромжтой юм.

Саравч маягийн онгорхой оромжийг аль болох нам дор газар эсвэл хад, чулуутай газрыг сонгож, хэмжээгээ өөртөө тохируулан 45 см орчим гүн дөрвөлжин нүх ухаж, 4 буланд нь чулуу буюу ямар нэгэн материалаар тулгуур хийж оромжоо босгоно.

Зузаан даавуун материал оромж доторх температурыг 11°-20°С-аар багасгадаг. Цагаан өнгө нарны гэрлийг бага шингээдэг тулд саравчинд тохиромжтой. /Зураг -16/

Тухайн  газар орон дээр гарын доорх материал ашиглан хоол хүнс бэлтгэх, түүгээрээ хооллох

Цас  мөс, булаг шанд, шалбааг, хуурай сайрын татаал усыг олзворлон унданд ашиглаж чаддаг байх, янз бүрийн газар орон, цаг агаарын тааламжгүй нөхцөлд гал гаргаж чаддаж байж та ямар ч газар орон дээр  үүрэг гүйцэтгэж  чададах юм.

4.1  Ус гаргах арга

Хүний биеийн 3/4 хувь нь шингэнээс бүрддэг тул шингэнээ алдах тохиолдолд бие махбодь хямралд орж, биеийн дулаан тэнцвэргүй байдалд орж сульддаг. Алдсан шингэнээ та заавал нөхөх шаардлагатай тул таны хамгийн тэргүүний зорилго бол газар орны ямар ч нөхцөлд усыг олох, цэвэршүүлж хэрэглэх аргыг мэддэг байх явдал юм. Хүний бие халуунд маш хурдан шингэнээ алддаг. Хүйтэн нөхцөлд ч өдөр бүр дор хаяж 2 литр ус шаардлагатай байдаг.

Газар доороос ус гаргах арга: Ус гаргаж авахын тулд ухах багаж, сав, пластик бүрхүүл, цэвэр гуурс, жижиг чулуу зэргийг бэлтгэнэ. Эхлээд 1 метр диамерт, 60 см гүн дугуй нүх ухаж, нүхний дунд дугуй хэлбэртэй хонхойлж, ус тосох савныхаа ёроолд тааруулан суулгана. Дараа нь пластик бүрхүүлийнхээ амсарыг чулуу, элсээр дарж шороо орохоос хамгаална. Гуурсаа саванд хийж, нэг үзүүрийг нь ил гаргана. Бүрхүүл, сав хоёрын хооронд 20 см орчим зайтай байх ба бүрхүүлийнхээ ёроолд жижиг чулуу хийнэ. /Зураг -17/

Ус гаргах газраа аль болох чийглэг, нам дор (борооны ус урсаж, тогтож болох), ухахад хөрс нь хялбар газрыг сонгож авах хэрэгтэй. Аль болох олон газар нэг зэрэг газар ухаж бэлтгэл нь төдий чинээ бага хугацаанд их устай болно. Хөрсний устай, чийг ихтэй газар хурц нартай үед хөрсний гадаргуугаас уур гарч байдаг.

Хэрэв бохир устай газар бол бүрхүүлийг 25 см диаметртэй, 8 cм орчим гүн нүх ух. Энэ нүхэнд бохир ус орох бөгөөд хальж цэвэр усны сав руу орно гэж айх хэрэггүй. Гялгар уутан (пластик) бүрхүүл доторхи уур ус болж, ханыг даган саванд орно. Энэ арга нь давстай устай газар хэрэглэхэд маш тохиромжтой юм. Дор хаяж 3 ийм байгууламж хийхэд таны  өдрийн усны хэрэгцээг хангах болно.

Гаргаж авсан усандаа ус цэвэршүүлэх шахмал бодисыг хийсний дараа 30 минутын дараа хэрэглэнэ. Хэрэв энэ бодис байхгүй бол буцалгах шаардлагатай.

Далайн түвшнээс дээш 300 м тутамд 1 минут гэж тооцон буцалгах хугацааг байрлаж буй газраасаа шалтгаалан тооцоолно. Мөн та далайн түвшингөөс ямар өндөрт байгаагаа мэдэхгүй байгаа бол 10 минут тасралтгүй буцалгаалгаад хэрэглэнэ.

Том навчтай ургамал, өвсний шүүдрийг нар гарахаас өмнө цуглуулж, усны хэрэгцээгээ хангаж болно.

Багцаар ургадаг өвс эсвэл салангид ургадаг ургамлаас шингээж авсан усыг сав уруугаа хийж болно. Австралийн уугуул иргэд ийм аргаар цагт 1 литр ус цуглуулж чаддаг байна. Зөгий, шоргоолжнууд модыг хөндийлсөн байдаг ба бороо орох үед түүнд ус тогтдог.  Шингэн дамжуулах гуурсыг ашиглан усыг авч ашиглана. Ногоон хулс мод бол цэвэр усны нөөц болж чаддаг юм.

Хулсны оройг тайрч, зурагт байрлуулсан байдлаар шөнө цагт хийж усыг хэрэглэж болно. Усыг уухаас өмнө шалга, хэрэв нялуун, гашуун эсвэл сүү шиг цагаан болсон байвал ууж болохгүй./Зураг -18/ Мөн дал модны үндэс заавал чийгтэй, усны судалтай холбоотой байдаг учраас ёроол хэсгээр нь тайрахад ус гардаг байна. /Зураг – 19/, Навчит модны шүүдрээс ус гаргах  /Зураг - 20/

4.2  Гал гаргах арга

Янз бүрийн газар орон, цаг агаарын тааламжгүй нөхцөлд гал гаргах нь ердийн үеийнхээс өөр байдаг. Гал нь дулаан, тав тухтай байдлыг хангахаас гадна хоол хүнс хийх, усыг бүрэн цэвэршүүлэх, дохио өгөх, араатан амьтдаас биеэ хамгаалах, хувцсыг хатаахад зайлшгүй хэрэгтэй юм. Хэрхэн дайсанд мэдэгдэлгүй галыг асааж, өөрийгөө далдалж чадах вэ гэдэг нь хамгийн чухал асуудал юм. Түлсэн галын утаагаар дайсан байрлалыг чинь илрүүлэх аюултай байдаг.

Гал гаргахдаа анхаарах зүйлс:

Гал гаргах ажиллагаа нь агаар, өндөр температурын дулаан, шингэн гурваас бүрдэнэ. Гал түлэхээсээ өмнө доорх зүйлийг бэлтгэнэ. Үүнд:

· Цаг агаарт зохицуулан газар орноо сонгох,

· Багаж, материал хүрэлцээтэй эсэх,

· Хугацаа - хир их хугацаа шаардлагатай,

· Хэрэгцээ - юуны тулд гал асаах,

· Аюулгүй байдал - таны асаасан гал дайснаас аль хир хол болох.

Хуурай газрыг сонгохдоо салхинаас хамгаалах нөмөр газар олох, хэрэв оромж барьсан бол гал асаах газраа зөв сонгох, мод болон бусад шатах шингэн хүрэлцээтэй эсэхийг судлах хэрэгтэй.

Гурван модны задгай галыг диаметр нь 20-25 см, 3-4 м урт шургаагийг мөн шургааган суурин дээр нэг нь нөгөө дээр нь дэрлүүлэн тавьж асаана. Асаж байгаа үзүүрий нь 6-7 цаг хиртэй болох бөгөөд шатаж байгаа үзүүр нь байн байн урагшлуулна. Хоёр модны задгай гал түлэх шургаагийн урт адилхан хаалтын дотор орж тараахаар шургааг байна. Нэг тал нь цавчсан талаар нь нөгөө модон дээрээ тавиад доогуур, хоёр хажуугаар нь модныхоо хоёр үзүүрий нь хүртэл үртэс зоргодос асгаад бүгдийг нь уртааш нь гал руу оруулж асаана.

Хэрэв ой модон дотор байрлаж байгаа нөхцөлд, хөвдийг газрын хөрснөөс 1 м диаметртэй хуулж, шороог нь ил гаргана. Дээр нь чулуу, хадны хэлтэрхий зэргийг тавьж, суурь бэлтгэж болох ба хана хашилтыг (зураг 7-1) босговол салхинаас хамгаалагдаж, халуун элч хананаас ойж дулаанаа хадгалж, нөмөр газар үүсгэнэ. Зураг-21,Галын цооног хийх арга. Зураг -22, Нойтон газар гал түлэх арга Зураг – 23

Гал түлэх арга Зураг – 24, Линз ашиглаж гал гаргах арга. Зураг -25, Модыг үрж гал гаргах Зураг -26 

Нумыг ашиглаж үрэлтийн аргаар гал гаргахад хатуу модыг 2 см диаметртэй, 25 см урт саваа модыг авч хоёр үзүүрийг нь тайрна. Мөн 2 см нимгэн, 10 см өргөн хавтгай модыг авч дунд нь 2 см гүн хонхойлно. Нум хийхийн тулд 2,5 см диаметртэй мөчрийг тайрч нарийвтар олс бэхэлнэ. Үүний дараа сайн дарж, жижигхэн хонхорхойд тасралтгүй үрэлт үүсгэхэд утаа гартал нь үргэлжлүүлнэ. Зураг - 27.

4.3 Амьтан  ургамлууд, түүнийг хэрэглэх, амьтан барих арга

Хүнсэнд ангийн мах, шувуу, загас, самар, жимс, ургамлын үндэс, мөөг, мэрэгчид, мөлхөгчид, шавьж зэрэг гарын дор олдох зүйлсээр хүнсээ бэлтгэж болно.

Шувуудыг тор, урхи, зангаар барих арга: Шувуу олноор цугларах газрыг ажиглаж, тэдний нисэх чиглэлийг сайн харна. Хадны ойролцоо, агуйн аманд тороо бэхлэсний дараа шувуудыг үргээхэд тэд бэлтгэсэн занганд орно. Шувуудыг тороор барих арга. Зураг – 28, Урхи тавих. Зураг – 29, Дүүжлүүр урхи.    Зураг – 30, Шийгүү модонд урхи тавих Зураг-31, Хэрэмний урхи Зураг -32 

Урхины олсыг нарийвтар төмөр утас, олсоор хийнэ. Урхины диаметр 5-6 см.

Газраа сонгохдоо хэрэмний үүрний ойролцоо модонд, хугарсан уртавтар модыг түшүүлэн тавьж, урхинуудаа бэхлэнэ. Шувуу барих урхи Зураг -33.

Шувуу барих арга. 1,8-2,1 м урттай модыг хутгаар мөчрийг нь цэвэрлэж, нэг үзүүрийг модны орой дээр уяж бэхлэнэ. Бэхлэхдээ модны оройноос 5-7,5 см илүү гаргаж үзүүрийг нь хутгаар хурцална. Энэ үзүүрийн доод талд нь жижиг нүх гаргана. Модны нөгөө үзүүрийг нарийн олсоор уяж бэхлээд татаж гаргасан нүхээрээ оруулж, зөвхөн нэг удаа зангидна. Шувуу олсон дээр суумагц, занга (оньс) бууж хөлийг нь урхидна.  Урхи Зураг -34.

Жижиг амьтдын үүрэнд тааруулж гогцоог хийнэ. Үүрний амсарт маш сайн бэхлэсэн урхийг олон газар, олноор нь тавибал цаг хэмнэнэ.шувуунд тавих модон занга Зураг -35

Амьтадыг агнах зэвсэг хийх арга

30-45 см гүн нүх ухаж түүндээ 1 м орчим урт модыг суулгаж чулуугаар чигжиж шороогоор булна. Нум модны урт 2 м байна. Загасны дэгээ хийх арга Зураг -37, Загас барих тор хийх  Зураг -38, Голын огцом эргэлт дээр тор тавих. Зураг -39, Ширүүн урсгалтай голын эргэлтийг тааруулж, газраа сонгон торыг 2 эргийн хооронд татаж байрлуулах нь загас амархан баригдах бололцоог олгодог. Загасны занга  Зураг -40.

Энэ аргаар загасыг барихын тулд нилээд хэдэн урт саваа модыг хэлхэж, торх маягийн хэлбэртэй болгоод ёроолыг нь модоор бэхлэнэ.

Торхныхоо дунд хэсэгт загасны дэгээнд өгөөш өлгөж орхино. Үүгээр том загасыг амархан барьж болдог.  Шор хийж төрөл бүрийн ан ав хийж болно, шор бэлтгэх дараах аргууд байна /Зураг -41/

Могойг агнасны дараа:

a.    Үхсэн могойны толгойн араас нэг гараараа барина

b.    Толгойн араас дор хаяж 15 см орчим баримжаалж хутгаар тасдана.

c.    Биеийн дагуу хутгаар зүснэ

d.    Арьсыг нь хуулж авна.

Махыг олон жижиг хэсэгт хуваан чанаж, жигнэж, шарж идэж болно Могойг өвчих /Зураг- 42/, Том амьтны арьс өвчихдөө дараах  аргыг хэрэглэнэ./Зураг -43/

Том ангийн арьсыг нь хуулж, дараа нь жижиг болгон жиргэж, хоол хийнэ. Жижиг амьтны арьсыг хуулах арга. /Зураг -44/

1.      Нурууны арьсыг зүснэ

2.      Хоёр хуруугаа арьсан завсар оруулж, хоёр тийш хүчтэй татна.

Төрөл бүрийн махыг удаан хугацаанд хэрэглэхийн тулд утах аргыг хэрэглэдэг. Утах үед анхаарах зүйл. Хэт хүчтэй, том гал түлэх шаардлагагүй. Давирхайтай мод хэрэглэж болохгүй, учир нь махыг эвгүй амттай болгодог. Хатуу төрлийн моднууд сайн утаа гаргадаг. Хэт хуурай мод тохиромжгүй, чийгтэй мод зүгээр. Махыг нимгэн зүсэж (6 см-ээс томгүй) шөнөжин утсаны дараа үүнийг 7 хоног орчим хадгалан хэрэглэж болно. Харин 2 өдөр утсан махыг 2-4 долоо хоног хэрэглэж болно. /Зураг -45/, мөн битүү утах арга  /Зураг-46/

Анхаар! Махыг 6 мм нимгэн зүсэж, цэвэр агаарт наранд өлгөж хатаана. Хатаасан махаа маш зөөлөн галаар утна.

 Гарын доохи материалаар багаж зэвсэг хийх

Гар аргаар зэвсэг хийж ан ав болон бие хамгаалах зэвсэг болгодог байна

Чулуугаар зэвсэг хийх

I.            Уяагаар бэхлэсэн иш мод

II.           Иш модоо 15-20 см хуваана.

III.          Чулуу хавьцуулж уяагаар сайн бэхэлж, чангална. /Зураг-47/

Ац хэлбэртэй модыг ашиглан зэвсэг хийх арга

I.            1 м урт, 2,5 см диаметртэй хатуу модны нэг талыг үзүүрийг голчийн тал дунд хүртэл зүснэ. (Бургас, хус мод гэх мэт)

II.           Эвтэйхэн хэлбэртэй, бутрамтгай бус чулууг сонгон авна. Чулууны хүнд 1,8 кг орчим байна.

III.          Сонгосон чулуугаа иш модон дээрээ тавьж, зүссэн хэсгээр даруулж, уяагаар боож бэхлэнэ. Чулуун шийдэм хийх арга. /Зураг-48/

Цохих хэсгийн чулууны хүнд 1,5-2,25 кг. Мөн өөр материалаар хийж болно. Иш мод, чулуу хэрчиж зүсэх хурц иртэй байх ёстой. Үүний тулд хутга хийх материалыг яс мод, чулуу, металлын хэсгээр хийж болно. Чулуун хутга хийх арга Зураг-49, Туулай агнах хэрэгсэл. /Зураг -50/

Дугуй хэлбэрийн хэрэгслийг газрын жижиг амьтад уруу шидэхэд онох магадлал өндөр байдаг. Үүнийг заавал гараар хийх шаардлагагүй. Ой дотор явж байх үед ийм хэлбэрийн мод элбэг тааралддаг.

Дүүгүүр хийх арга.

 1.    Тус бүр нь 60 см урттай 3 олсыг нийлүүлж зангидна.

2.     Олсны үзүүрүүдэд 0,25 кг жинтэй төмөр, чулуу зэргийг уяж бэхлэнэ.

3.     Зангилаан дээрээс гараараа атгаж, дүүгүүрдэн эргүүлж бай уруугаа хүчтэй шиднэ./Зураг-51/

Дүүгүүрийн олсыг томох арга

1.     Утаснуудыг холбож үзүүр хэсэгт нь зангилна.

2.     Хоёр салаа хэсгийг алгаараа томно.

3.     Салаа хэсгүүдийг цагийн зүүний эсрэг нийлүүлэн томно. /Зураг-52/

Гарын доорхи материал ашиглан усан саадыг гатлах арга

Гарын доорхи хэрэгсэлгүйгээр, хувцастайгаа хөвүүлж ус гатлах нь.

Ус гатлах хэрэгслийг эрж олох, бэлтгэх цаг бололцоогүй бөгөөд усны нөгөө эргэд гараад байлдааныг даруй үргэлжлүүлэх явдал чухал болсон үед хувцастайгаа ус гатлах явдлыг үйлдэнэ. Ус гатлахад бэлтгэх нь:

Гутлаа тайлж, өмдний тэлээ ба дотуур өмдний уяаг тайлд, өмдний кармануудыг гадагш эргүүлэн цамцны зах ба ханцуйн товчийг тайлж, гутлын өсгийг нийлүүлэн, түрийгээр нь бүсэндээ дээрээс нь оруулан хавчуулна. Гутлын зөөлөн урт түрийг бүсээндээ хоёр дахин орооно.

Шинелийг  аль болохоор хатуу хуйлан эвхэнэ. Ранзны уутны амсрыг мушгиж, хамгийн чанга болгоно. Майхан цувыг аранзны тагны доор хийж түүний уяаг чанга уяна. Автоматыг нуруундаа аранзны дээр байрлахаар үүрнэ.

Усанд сэлэх ажилд сайн сургагдсан байлдагчид, өргөн бус голыг гутлаа тайлахгүйгээр хөвүүлэн гатлаж чадна.

Майхан цув баглаж хөвүүлэн ус гатлах нь.

  Хувцас хэрэглэлийг майхан цув дотор баглаж, хөвүүлэн ус гатлах явдлыг дайснаас хол газарт үйлдэж болно. Усанд муу сэлдэг ба сэлж чаддаггүй хүмүүст ялангуяа дайсанд ойр газраар ус гатлах үед майхан цув дотор сүрэл, өвс хуурай мөчир, нарс модны шогшгой, аргал зэргийг баглаж боогоод усанд хөвүүлэн гатлах нь ашигтай болно.

  Майхан цув баглаж хөвүүлэн ус гатлахад бэлтгэх. Майхан цувыг газар дээр дэлгэн тавиад, гутлыг хоншоороор нь хоёр тийш нь харуулан тавьж түрий дээр нь Аранзыг шинелийн хамт тавина. Хүүдийний доод захад сумны уут ба жижиг хүрзитйг тавина. хувцас, хэрэглэлийг хичнээн өргөн тавьж чадвал, усаар хөвүүлж гатлахад төчнөөн тогтвортой болно. Аранз дээр хорт утааны баг ба төмөр малгайг тавьж, дээрээс нь хувцасаараа хучина.

Ачааг их даахын тулд майхан цув дотроо өвс, сүрэл, мөчир, аргал зэргийг хийж болно. Майхан цувыг баглаж, олсоор уяна.  боодлын дээд талд автоматаа уяж бэхлэнэ.

Усан саадыг тагнаж, гүүрийн даацыг тодорхойлох нь:

Хэрэв усан саадын тагнуулд гарсан байвал гол мөрний өргөн, гүн урсгалын хурдыг тодорхойлж чаддаг байг шаардлагатай.

Энэ нь гол мөрөнг гатлах ажлыг зохих байгуулахад даргад чухал хэрэгтэй. Гол мөрний өргөнийн урт олс, дээс буюу утсаар, мөн дурангийн зай хэмжээгээр хэмжих болно. Зарим үед хялбарчилсан арга хэрэглэнэ.

Үүний тулд усан хөвөөн дээр зогсоод ном буюу хайрцаг мэт ямар нэг дөрвөлжин зүйлийг малгайн саравч маягаар магнай дээр бариад, голын нөгөө эрэг өөд шагайж харна. Тэгээд дараа нь толгойгоо тун зөөлөн хөдөлгөж зргүүлэн өөрийн зогсож байгаа талын эргийг шагайж, шагайсан газраа сайн тэмдэглэнэ.

Ингээд өөрийн зогссон байран дээрээс нөгөө шагайж тэмдэглэсэн цэг хүртэл явж хэмжинэ. Гарсан тоо нь голын өргөнтэй тэнцэх болно.

Голын гүнийг завь буюу сал дээрээс урт мод, төмрөөр тэхдээ усны ёроолын хөрсний хатуу зөөлөн шавар, хайргын аль болохыг хамт судална. Энэ нь голын гармыг тагнахад онцгой чухал юм. Урсгалын удаан түргэнийг гаргахын тулд эрэг дээр хоорондоо 50 буюу 100 метрийн зайтай хоёр шав тавина. Тэгээд модны богино тайрдас голын усны дундаас нь цааш гаргахгүйгээр шидэж урсгана.

Хоёр шавын хооронд нөгөө мод хэдий хэмжээтэй урсаж өнгөрөхийг цаг харж /секундээр/ гаргана. Тэгээд шавын хоорондын зайг метрлэж урсгалын хурдны хугацаанд хуваагаад усны урсгалын хурдыг секундээр гаргах болно.

Жишээ нь: хоёр шавны хооронд  метр зайтай. Хөвүүлж урсгасан мод тэр зайг секундэд өнгөрчээ. Урсгалын хурд нь 50:100=0,5м/с-тэй тэнцэнэ.

Гатлах гол мөрөнд гүүр байвал түүнийг тагнаж, даацыг нь хэмжиж тодорхойлно.

Юуны урьд гүүрийн гадна байдлыг тагнах болно. Үүнд гүүрийн бүхий л элементүүд нь юугаар хийгдсэн, хир зэрэг хуучирч ялзарсныг тогтооно. Ялзарсан байдлы нь модны өмхөрсөн өнгө буюу хөвөн маягийн цагаан мөөг тогтсоноор нь тогтооно.

Энэхүү хөгц нь дэвсгэр модны доод тал, гүүрийн хоёр талын доогуур тулгуур модны дээд биелээр тус тус байдаг. Гүүрийн даацыг гаргахдаа түүний бүх гол элементүүдий нь хэмжинэ. Ингээд дэвсгэр модны өргөн нарийн диаметр, тэдгээрийн завсрын зай, өргөнүүдийн диаметр, тэдгээрийн галын завсрын зай, тулгуур багана тэдний хоорондын зай, диаметр өндөр зэргийг хэмжинэ. Эдгээр зүйлүүд нь мэдэгдсэний дараа тусгай хүснэгт харж байгаад гүүрийн даацыг тодорхойлно. Гүүрийн даац нь хангалтгүй санагдвал зарим зүйлүүдий нь тордож бэхэлбэл зохино.

Дэвсгэр моднууд нь муудсаныг банз брус ашиглан дэвсэж бэхэлнэ. Бэхэлгээг тулгуур багануудын завсар хооронд нь банз мод барьж хийнэ.

Голын урсгалын хурд нь1 м/сек буюу түүнээс  яльгүй их үед байлдагчыг олмоор гатлуулахад аюулгүй болно. Гол нь зөөлөн урсгалтай нарийвтар байвал буюу тэрчлэн гатлах хэрэгсэл байхгүй эсвэл хүрэлцээгүй бол голыг салж гатална. Сэлж гатлах үедээ нэгбүрийн гатлах хэрэглэл (хөвөгч хэрэгсэл аврах костюм болон гарын доорх материалуудыг сал торх гуалин  автомашиний камер майхан цув сүрэл буюу мөчөр чихсэн хүүдийг) ашиглах нь ашигтай байдаг.

Сайн  сэлж сурсан цэргүүдийг гарын доорхи материалуудыг хэрэглүүлэлгүйгээр сэлж гарахыг зөвшөөрнө. Сэлж гаталхын өмнө зах хамцуйны товч дотуур гадуур өмдний уяаг тайлж халаасыг эргүүлж гутлаа тайлж бүсэндээ хавчуулж хуйлсан шинелээ мөрөвчилж автоматаа нуруундаа юм уу эсвэл шинель дээр тавьж бэлтгэнэ.

ГУАЛИН БА БАНЗ АШИГЛАН УС  ГАТЛАХ НЬ

Урт гуалинг ашиглан ус гатлахад хоёр гарыг гуалин дээр хөндлөн тавина. Хэрэв гуалин нь богинохон буюу модны богино тайрдас, түлээ ашиглан ус гатлах бол тэдгээрийг сугандаа хавчуулан тэвэрч, зөвхөн хөлийн тусламжтайгаар хөвнө. (16дугаар зураг) . банз ашиглан ус гатлахад банзны хажуу талаас барьж, банзны үзүүр дээр чээжээрээ даран хэвтэж хөлийн тусламжаар хөвнө. Гуалингийн богино тайрдас буюу хагалсан хоёр богино түлээг олсоор холбон уяж, олсон дээрээ хэвтэн, хөл гараараа ажиллан хөвнө.

ТАМПУУ БА БИТОН АШИГЛАН ГАТЛАХ НЬ

Хоёр тампуунд өвс буюу сүрэл, аргал дүүрэн чихэж олсоор холбон уяад олсон дээрээ хэвтэж хоёр гарын тусламжтайгаар хөвнө. Битоны амсрыг битүүлж олсоор холбон тампуу дээр хөвсөнтэй адилаар хөвнө.

ГАРЫН ДООРХИ МАТЕРИАЛААР ХИЙСЭН ЖИЖИГ САЛААР УС ГАТЛАХ НЬ.

Голын эрэг дээр ус гатлахад хэрэглэгдвэл зохих тооны банз, гуалин сургааг зэргийг урьдаар бэлтгэж гурав буюу дөрвөн булантай жижиг салуудыг бооно. Салуудыг бооход төмөр олс бургас зэргийг ашиглаж болно.        Ус гатлахдаа жижиг сал дээрээс банз, сургааг мөчир зөргийг дэвсэж, түүн дээрээ хувцас, хэрэглэл, буу зэвсгээ тавиад, бүгдийг нь олс буюу бүсээрээ баглана. Жижиг салыг усанд сайн сэлдэг хүн нь олс  буюу бүсний үзүүрээс барьж чирэх бөгөөд бусад нь салаа барьж хойноос нь түлхэнэ. Хэрэв  урт олс буюу телефон кабель байвал, түүний үзүүрийг барьж голыг сэлж нөгөө эрэгт гарсан байлдагч нь салыг бие тийш татан ус гаргана.

МАЙХАН ЦУВААР ХИЙСЭН ЖИЖИГ САЛААР УС ГАТЛАХ НЬ

Майхан цув дээр өвс сүрэл нарийн мөчир, нарс модны шогшгой буюу хуурай аргал хийж цувыг чанга ороож олсоор уяна. Хүнд ачааг ус гаргахын тулд майхан цуваар хоёр баглаа хийнэ. Ачааг урагш нь тавьж олсоор багландаа барьж бэхлэн уяна. Ус гатлах үед нэг цэрэг  нь жижиг салыг татан чирч, нөгөх нь хойноос түлхэнэ.

Гурван баглаагаар хийсэн сал дээр нэг хоёр байлдагчтайгаар ус гаталгажболно. Ачааг дунд нь тавьж байлдагчид нь хажуугаар сууна. Ус гатлахад нь усанд сахйн сэлэгч байлдагч нь чирч, дээр нь суугаа байлдагчид хүрзээрээ сэлнэ.

ОЛС АШИГЛАЖ УС ГАТЛАХ НЬ

Хэрэв 3-4 хүн гол гатлах үедээ олстой бол энэ аргыг хэрэглэнэ. Олсны уртын хэмжээ нь голын өргөний хэмжээнээс 3 дахин урт байна.

I.     Гаталж буй хүн бүр олсоор цээжээ бэхлэнэ. Хамгийн хүч чадалтай нь эхэнд нь явж, түрүүлэн эрэгт хүрнэ.

II.    Нилээд олон хүн энэ загвараар гол гаталдаг. Эхний хүн эрэгт хүрмэгц олсоо чангалан татаж, дараачийн хүнд хялбар гатлахад нь туслана.

III.   Хамгийн урдах (1, 2) хүмүүс явж, эрэгт хүрмэгц 3 дахь хүнийг татаж гаргана.

 Хөвүүр бэлтгэх.

Энэ хөвүүрийг хийж чадвал 115 кг ачааг эрэгт хүргэж болдог. Үүний тулд борооны 2 цув, ногоон мөчир 2 ш, нарийвтар мод, олс зэрэг шаардлагатай байдаг. Хийх арга:

1.     Эхний цувыг дэлгэж 45 см орчим урттай тайрсан мөчрүүдийг овоолж, 2 жижиг модыг дээр нь Х хэлбэртэй даруулж тавина.

2.     Дөрвөн талыг нь хумин, дөрвөлжин хэлбэртэй болгон 2 хүн тайрсан зулзаган модоо зөрүүлж тавина.

3.     2 дахь цувыг дэлгэж, түүн дээрээ бэлтгэсэн хөвүүрээ уруу нь харуулан тавина.

4.     Бэлтгэсэн хөвүүрээ дахин 2 дахь цуваар ороож олсоор чагтлан чангална.

Австрали маягийн хөвүүр.

Энэ аргыг хэрэглэхийн тулд цув, нарийн 2 ш мод, ороонги, ургамал (эсвэл гутал, зарим хувцас), олс болон бусад ороох материалууд бэлтгэнэ. Үүний дараа:

1.    1 цувыг дэлгэж, дээр нь 2 модоо зэрэгцүүлэн тавина. Мөн гутал, зарим хувцас зэргээ хамт тавина.

2.    Зурагт үзүүлсэн байдлаар боож 2 үзүүрийг нь олсоор бооно. Доор нь хоёр дахь цувыг дэлгэн, дээр нь бэлтгэсэн зүйлээ тавина.

3.    Цуваараа хуйлж ороогоод, мөн 2 талын үзүүрийг маш сайн бооно.

4.    Энэ байдлаар 1-3 хөвүүрийг бэлтгэж, дээр нь зэвсгээ бэхлэн гол гатлана.

7. Тусламийн дохио

Амьд гарах арга ухааны нэг хэсэг нь дохионы хэрэгсэлээр яаралтай тусламж дуудах явдал юм. Та ямар ч үед тусламж дуудад өөртөө болон өрөөлд тусламж үзүүлж чаддаг байх  явдал юм. Доор дурдсан 3 дохион газраас онгоцонд өгөх дүрст дохио биеээр үзүүлэх дохионууд байна.